Varlığımızı borçlu olduğumuz iki cinsiyet insan soyunun devamı için yegâne seçenektir. Bununla birlikte farklı olan şey; anne karnında neredeyse birebir görünen eril ve dişil fetüsün yetişkin olduğunda nasıl bu kadar farklılaşabildiğidir. Erkek ve bayanı benzerlikleri bu kadar fazlayken birinin oburu üzerinde tahakküm kurması, hangi cinsiyetin neyi yapıp yapamayacağını belirlemesi ve bunun tarihî köklerinin bu kadar güçlü olması epey enteresan.
İnsanların etnik kökeni, göz rengi, fiziki yapısı, deri rengi çeşitlilik gösterirken (biyolojik) cinsiyet yalnızca 2 tane. Aslında teknik olarak cinsiyet sayısının artması, cins için bir avantaj. Canlıların yaklaşık %99’u iki cinsiyetli olsa da çok az sayıda çok cinsiyetli (yani dişi, erkek üzere değil de, deri rengi üzere çeşitleri olan) canlılar var. Kromozomların mutasyona uğrayarak cinsin yok olma tehlikesiyle karşılaşabileceği üzere bir teori olsa da nedeni kesin olarak bilinemiyor.
Genetik yapımızda bulunan bir kromozom biyolojik cinsiyetimizi belirler. Ana rahmine düştüğü birinci anda insan yavrusu erkek ya da dişi olma potansiyeli taşır. Erkekler için XY kromozom yapısı ve dişiler için XX yapısının karakteristikleri tarafından temsil edilen genetik koda bağlı olarak farklılaşır. Genetik kodun tesiriyle erkeklerde testiküler hormonlar salgılanır bu da dişil özellikleri köreltici bir tesir yapar. Kâfi testosteron seviyesinin mevcut olmaması halinde genetik programa bakılmaksızın farklılaşma her vakit dişil istikamette gerçekleşir. Öteki bir tabir ile genetik kod erkek bile olsa testosteron ölçüsündeki bir yetersizlik dişil cinsel özelliklerin gelişimi ile sonuçlanacaktır. Dişileşme prensibi erkekleşmeden evvel gelir.
Genetik kodları dişi olan bir bebek anne karnında çok androjene (erkeklik hormonları) maruz kalırsa doğup büyüdüğünde davranışları daha “erkeksi” bulunabilir, çok hareketli ve saldırgan olabilir. Birebir halde genetik kodları erkek olan bir bebek de anne karnında yetersiz androjen nedeniyle ileriki ömründe pasif ve “kadınsı” bulunabilir. Lakin bu temel cinsel kimliğini etkilemez. Yani temelde, embriyo halindeyken genetik programımızda belirlenmiş olan biyolojik cinsiyetimiz anne karnında hormonların tesirine maruz kalarak şekillenir. Bu biçim alış; doğum sonrası toplumsal etrafın baskı ve yönlendirmeleri ile ebeveynin beklenti, tavır ve davranışlarıyla daha da değişecektir.
Cinsiyetin Psiko-Sosyal Gelişimi
Bir insan yavrusu doğumuyla, sahip olduğu huzurlu ve konforlu ortamdan acı bir ayrılık yaşar. Artık dünyaya gelmiştir ve akciğerleriyle gaz halindeki havayı soluması; ağzını kullanarak göğüs emmesi; 9 aydır içinde rahat olduğu konumdan vazgeçmesi; derisine değen giysilere tahammül etmesi; etrafında duyduğu seslere, imajlara alışması; yaşadığı sorunlara tahlil bulması gerekmektedir. Tek yapabildiği şey ağlamaktır ve tüm sıkıntılarını ağlayarak anlatır. Vakitle müşahedeler, keşfeder, öğrenir, toplumsallaşır. Doğduğunda ona bakım veren ile (anne) birinci bağı kurar, vakitle farklı bağlantıları tecrübeler, yeni beşerler tanır. Birinci tanıdığı yeni insan babadır. Hayatının bu birinci yıllarında kendi cinsiyetinden olan ebeveyni ile karşı cinsten ebeveynini ve ortalarındaki alakayı müşahedeler. Hemcinsi olan ebeveyni ile özdeşim kurar; yani tavır ve davranışlarını model alır, his sözlerini taklit eder, ona benzemeye çalışır. Kromozomlarıyla belirlenen cinsiyetinden öbür bir biçimde, içine doğduğu ortamda maruz kaldığı davranışları gözlemleyerek cinsiyetini yine oluşturur. Yaklaşık 2 yaşından itibaren bir çocuk kendi cinsiyetini bilir, cinsel organları tanır, ailesinin bu cinsiyete uygun bulduğu rollere nazaran davranmaya çalışır. Farklı cinsiyetteki öbür çocukları, davranışları ve cinsel organları bakımından inceler, cinsel oyunlar oynar. Bu süreçte yetişkinlerden sert ve baskıcı bir müdahaleye maruz kalmazsa ve yetişkinler kendisine uygun, yapan örneklik sergilerse çocukta sahip olduğu cinsiyet koduna uygun kişilik ve duygusal özelliklerin gelişmesi beklenir. Freud, psiko-seksüel gelişim kuramında çocukların nasıl toplumsal manada “kadın” ve “erkek”e dönüştüğünü inceler.
İnsanların cinsel özelliklerinin gelişme sürecini incelediğimizde bebekle ebeveyni ortasındaki psiko-sosyal etkileşimlerin cinsel davranışının belirlenmesinde değerli bir rol oynadığını ve genetik ve hormonal ögelerin tesirinin rölâtif olarak azaldığını görürüz. Şayet sağlıklı bir aile sistemi varsa çocuğun varlığı olduğu üzere onaylanır, hislerini söz etmesine imkan tanınır; örneğin erkek olduğu için ağlamaması gerekmez, birtakım davranışları yanlış olduğu için düzeltilir kız olduğu için değil; belirli bir erkek/kız biçiminde davranması istenmez, içinden geldiği üzere bir erkek/kız olması beklenir.
Yine de bazen travmalar ya da olağandışı kimi durumlar sağlıklı bir kişiliğin oluşmasına mani olabilir. Ailede ebeveynlerden birinin yokluğu, ilgi ve sevgi veremeyişi, ebeveynlerden birinin ağır bedensel ya da ruhsal bir hastalık yaşıyor olması, çocuğun hemcinsinden arkadaşlarla oynayamaması, çocuğun karşı cinstenmiş üzere muamele görmesi, çok korunması, ilgisizlik, fizikî hoşluğun öne çıkarılması çocuğun cinsel kimlik ve yöneliminde bozukluk oluşmasına neden olabilir.
Nasıl Görünüyoruz: Cinsiyet Rolleri
Çevremizdeki insanlara baktığımızda görebildiğimiz şeyler üzerinden bir kıymetlendirme yapar ve zihnimizde çoktan oluşmuş olan tanımlar içine yerleştirmeye çalışırız. Uzun bir elbise giymiş ve başında bir örtü varsa bayan olduğunu düşünürüz. Ancak öbür bir toplumda öbür bir coğrafyada bu erkek olduğu manasına da gelebilir. Bayan manzarası ve erkek imgesi vakte ve yere nazaran değişir. Tarih boyunca farklı coğrafyalarda bayan ve erkek görünümlerinin değiştiğini biliyoruz. Yalnızca görünüm değil, bayan ve erkek ortasındaki iş kısmı de coğrafya ve tarihe nazaran değişkendir. Kimi toplumlarda hassaslık, şefkat ve değişen duygusallık erkeklerde, saldırganlık ve kurnazlık bayanlarda görülebiliyor. Dalış yapmak, kano kullanmak, konut inşa etmek kimi durumlarda bayan işi olurken örgü örmek, giysi dokumak, yemek pişirmek bazen erkek işi olabiliyor. Evvelce beri bayanlar statü, hareketlilik, kamusal liderlikte erkeklere natürel oldu. Bu eşitsizliğin çocuk bakımı ve ilkel teknolojik şartlar nedeniyle değişmesi mümkün değildi. Eşitsizliğin boyutu ekoloji ve iş kısmına nazaran değişiyordu ancak her halde eşitsizlik insan tarafından yapılan kültürel bir dayatmadan çok bir hayatta kalma problemiydi. Antropolog Levi Strauss cinsel iş kısmını inceleyerek bunun biyolojik bir uzmanlaşma olmadığını yani insanların biyolojik cinsiyetlerinden ötürü aşikâr başlı işleri yapıp yapmadıklarını, tersine öbür bir emeli olması gerektiği sonucuna ulaşır. Zira birtakım toplumlarda kadın/erkek işi olarak görülen şey bir öteki toplumda tam karşıtı olabiliyor. Şayet kadın/erkek işi olan şeyler kesbi değil de büsbütün biyolojik/vehbi kökenli ise bunun her toplumda tıpkı işler olması gerekirdi. Cinsiyete dayalı iş kısmı katı biçimde pek çok toplumda ayrılmışken, işin ne olduğu tümüyle değişkendir. Strauss bunu iki cinsiyet ortasında karşılıklı bağımlılıkla ve hayatta kalmak için kurduğumuz akrabalık sistemleriyle açıklıyor.
İnsanlar cinsiyetlerine uygun davranmayı yakın etrafındaki insanlardan öğrenir. Etrafımızda bir bebek doğduğunda erkekse mavi, kızsa pembe giydirilir. Cinsiyetine nazaran farklı davranış kalıpları öğretilir, kimi hisler uygun görülmez ve birtakım özellikler teşvik edilir. “Normal” ya da “ideal kadın/erkek hedefi”ne uygun yetiştirilmeye çalışılır. Toplum içinde birine “kadın” ya da “erkek” denildiğinde aslında yalnızca biyolojiden bahsedilmiyor, onun görünümü hakkında bir fikir beyan edilmiş oluyor. Aslında onun hangi kromozoma, hangi cinsel organlara sahip olduğu, hangi hormonları ne kadar salgıladığını bilemeyiz, doğrusu bilmemiz de gerekmez, bildiğimiz tek şey onun bayan ya da erkek imajında olup olmadığıdır. Bununla bir arada ne kadar erkek ya da ne kadar bayan olduğu hakkında da farkında olmadan yorum yaparız. Münasebetiyle erkek ve bayan cinsiyetine atfedilen rollerin yapay olduğunu söyleyebiliriz.
