Ebeveyn olmanın ne gidilmesi gereken bir okulu ne alınması gereken bir eğitimi ne okunması gereken bir kitabı ne de izlenmesi gereken bir sineması mevcut. Hal bu türlü olunca güç bir uğraş. Üstelik evvelce deneme imkânımız ya da zorlandığımızda açıp bakabileceğimiz bir kullanma kılavuzumuz da yok. Tahminen de anne baba olmanın en kuvvetli tarafı deneyim kazanarak öğrenmek, öğrenirken de tüm güzel niyetimize karşın vakit zaman kusur yapmak. Her ebeveyn yanlışlı davranabilir; kâfi ki çocuklarımızın verdiği reaksiyonlardan yanılgımızı anlayıp gelecek sefer dikkatli davranalım.
En sık yaptığımız yanılgılar aslında anne baba olarak bazen kendi yetişkin hayatımızda da zorlandığımız alanlardır. Bu nedenle öncelikle kendi iyi/zayıf yanlarımızı bilmek, tahammülümüzün sonlarından haberdar olmak, eşler ortasındaki ilgiye itina göstermek de yanlışlarımızı tekrarlamamızı önleyen yollardır.
Konu çocuk yetiştirmek olunca neredeyse bütün kültürler tıpkı prensiplere sahiptir; ilgi ve yakınlık ile izleme ve denetim. Farklılıklar ise kültürlerin bunlardan ne anladığı ve nasıl uyguladığında ortaya çıkıyor.
Toplumumuzda uzun yıllar çok gözetici ve baskıcı tavır hâkim oldu. Disiplin ismi altında ağır bir baskı¸ çocuğun ruhunu bunalttı. “Terbiyeli” olmakla “sıkılgan” olmayı birbirine karıştırdık. Hâlbuki “utanmayı bilmek” ile “utangaç olmak” birbirinden farklı şeylerdi. Ağır baskı ve çok koruyuculuk altında öğretmeni ile konuşurken bile kekeleyen¸ ter içinde yüzü kızaran¸ üniversite öğrencisi olduğu halde bir topluluk önünde konuşmayı “ölüm” ile eş bedel tutan¸ hakkını savunamayan¸ ne verilirse ona razı olan¸ doğruları seslendirmeye yüreği olmayan bireyler yetişti.
Çocuğa uygulanacak disiplin anlayışı konusunda bizim toplumumuzda ve bugünkü Batı toplumunda¸ anlayış farklılığı bulunmaktadır. Batılılar¸ çocuğun disiplinli bir biçimde yetişmesi için bebekken yani çok küçükken kimi yaptırımları uygularlar. Örneğin¸ çocuğun aşikâr saatlerde yatması¸ uyuması¸ emmesi kıymetlidir. Lakin çocuk büyüdükçe ona özgürlük verilmelidir. Hatta ona gerçek ve yanlışın öğretilmesi bile onun özgürlüğüne müdahaledir. Bizim toplumumuzda çocuk küçükken çok serbesttir¸ yaptığı yaramazlıklar bile güzel görülür ve “o daha küçük” denilir. Çocuk büyüdükçe¸ özgürlüğü kısıtlanır¸ her şeyi yapmasına müsaade verilmez¸ eğitim gayesiyle “artık sen büyüdün” denilir.
Batı ile bizim toplumumuzdaki eğitim anlayışındaki farkı¸ Dökmen ‘in verdiği örnekle daha âlâ anlayabiliriz. “Siz hiç yürümeye çıkmış çocukların¸ bir basamağa ya da koltuğa nasıl tırmandıklarını gözlediniz mi? Uğraşa debelene birkaç dakikalık bir çaba sonucu¸ yerden 15-20 cm üste çıkarlar. Çıkar çıkmaz da şöyle bir dikelip muzaffer bir kumandan edasıyla etraflarına bakarlar. Büyük iş başarmışlardır zira. Artık size sormak istiyorum: 14 aylık bir çocuğun¸ kan ter içinde bir koltuğa tırmanmaya çalıştığını görseniz ne yaparsınız? Çocukların merdiven çıkmasına şuurlu olarak karışmayanlar¸ muhtemelen “çocuğun egosu güçlensin” diye¸ “kendine itimadı artsın” diye¸ seyirci kalmayı tercih ediyorlar. Yardım eden bizler ise kendimizi sorumlu hissediyoruz; kafalarımızdaki “anne baba” tanımı¸ çocuklara kol kanat germemiz gerektiğini söylüyor. Bugün¸ “tek başına beceremez’ diye basamağı tırmanmasına yardım ediyoruz; yarın okul ödevlerine yardım ediyoruz, pek çok şeyi kendi başına yapabilecek yaşa geldiği halde¸ yemek yemesine ve tuvalet paklığına yardım ediyoruz. Lisede üniversiteye başvurduğunda tercihlerini yaparken yardım ediyoruz; üniversiteyi bitirince iş bulmasına yardım ediyoruz, evlenmesine yardım ediyoruz. Çocuğun merdiven çıkmasına¸ “kendine olan itimadı artsın” diye seyirci kalanlar¸ çocuklarını güçlendirmeye çalışıyorlar. Çocuğa yardım eden bizler ise¸ çocuğu güçlendirmekten çok çocuk ile aramızdaki bağı güçlendirmiş oluyoruz. Kim yanlışsız yapıyor? İki taraf da! Zira her iki taraf da insan ilgilerinde sahip olduğu üslubu sergiliyor. Gerek bizlerin¸ gerekse Batılıların tavrında¸ doğrular ve yanlışlar bulunabilir. Örneğin bizler esirgeyici anne babalar olarak¸ bağımlı¸ hayat boyunca birilerinin takviyesine muhtaçlık duyacak bir insan yetiştiriyor olabiliriz. Çocuğuna daima olarak¸ bir yetişkine davranıyormuş üzere davranan Batılı ise tahminen kendine güvenen ve kişiselleşmiş bir insan yetiştiriyor; ama bu insan¸ hayatı boyunca anne baba-çocuk bağlantısındaki sıcaklığı arayabilir¸ ayrıyeten fazlaca bireyselleşmenin bedelini¸ toplumda yalnızlık çekerek ödeyebilir.
O halde ne yapmalıyız? Üstte iki kutup halinde sergilenen anne baba tavırlarının her ikisinden de vazgeçmekte¸ daha üst seviyede bir etkileşime yönelmekte fayda vardır. Öbür bir söyleyişle¸ Batı’daki anne baba tutumunu kopya etmeyelim; fakat çocuklara çok karışma halindeki tutumumuzu da sürdürmeyelim; sırf eksikliğimizi belirleyip¸ kendi halimizi geliştirelim.
Belli bir olayda¸ çocuğumuzu hem koruyup gözetebiliriz¸ hem de kişi yerine koyup kişiselleşmesine müsaade verebiliriz¸ hem de onu bir çocuk olarak görüp bağrımıza basabiliriz. Örnek: Çocuğumuz hayatında birinci sefer bir basamağa çıkmaya mı çalışıyor; düşecek üzere olursa tutabileceğimiz bir uzaklıktan izleyelim (koruyucu anne baba olmuş oluruz). Ama çıkmasına karışmayalım (çocuğu kişi yerine koymuş¸ ona güvenmiş ve kendi başına övünebileceği bir iş yapmasına müsaade vermiş oluruz). Basamağı çıkıp da sevinince¸ onun bu sevincine çocuksu bir sevinçle katılalım¸ “aferin sana” diyelim¸ öpelim onu (çocuğa gerekli olan anne baba sıcaklığını vermiş oluruz). Dökmen hocanın verdiği örnekte görüldüğü üzere istikrarlı anne baba tavrından istikrarlı çocuklar yetişebilir.
Çocuk gelişimi¸ çocuğun davranışlarının ve alışkanlıklarının tümüdür. Çocuk¸ içinde bulunduğu çevrede¸ karşılıklı etkileşim halinde gelişecektir. Davranış ve alışkanlıkları¸ yetiştiği aile ortamını ve anne babanın onun üzerindeki tavırlarını yansıtacaktır. Çocuğa yönelik olan anne baba tutumları¸ onun davranış ve kişilik gelişimini değişik biçimlerde etkilemektedir.
