Robert Sternberg’in münasebetin boyutlarını açıkladığı üçgen teorisine nazaran bir ilginin ne kadar yolunda gittiğini anlamak için 3 şeye bakılır; tutku, bağlılık, yakınlık.
Tutku: eşler ortasındaki cinsel dilek, duygusal ilgi ve alaka…
Bağlılık: eşlerin birbirine maddi-manevi olarak ne verdiği (örn: itimat, konfor, tertip, maddi güç, çocuk, huzur…), evlilikleri ile ilgili plan ve yatırımları, çocuklar, ortak idealler…
Yakınlık: eşlerin birbirine maddi ve manevi yakınlıkları (örn: fiziki temas, his ve niyet paylaşımı, birbirinin ardını kollama, onu merak etme, birbirlerini dinleyebilmeleri ve anlayabilmeleri…)
Tutku ilgiyi çalıştıran, harekete geçiren itici güçtür. Bağlılık ise bireyleri ilgiye yatırım yapmaya götürür. Eşler birbirlerine bağlılık hissettikleri seviyede alakaya yatırım yaparlar. Bu yatırım maddi şeylerde olabildiği üzere, çocuk sahibi olmak üzere manevi boyutlar da içerebilir yahut fedakârlık, ahenk göstermek, alttan almak üzere kıymetler de birer yatırımdır. Yatırım ne kadar büyükse ilgiden çıkmak o kadar zordur. Günümüzde bireyleşme arttığı için beşerler münasebete değil kendilerine yatırım yapmayı tercih etmekte ve bu da aile kurumuna ziyan vermekte. Yakınlık ise şahısları bir ortada tutan ve birbirlerinden uzaklaşma durumunda yine bir ortaya getiren bir sistem. Her alakada beşerler birbirlerine karşı yanılgı yapabilir ancak affetmek her vakit kolay olmaz. Eşlerin birbiriyle duygusal yakınlığı ne kadar fazla ise yanlışları affetmek de o kadar mümkün olur.
İdeal olan, alakada bu üçünün de istikrarlı biçimde yer almasıdır fakat kimi alakalarda biri başkalarından daha öne çıkabilir. Yeniden de eşler bu durumları telafi edebiliyorlarsa ilgi yolunda gidebilir. Lakin dengesizliğin artması yahut birinin tümüyle olmaması önemli meselelere neden olacaktır.
Yanlış Geçinme Biçimleri: Ailede İstikrarsız Güç Dağılımı
Sağlıklı bir ailede her bir kişi kendini ailenin bir modülü olarak hisseder. Bunun için herkesin çeşitli ölçülerde güçlü olması gerekir. Güç, tek bir bireyde toplanırsa ailenin istikrarı bozulur, huzursuzluk, mutsuzluk artar. Bazen şahıslar bu dengesizliğe istek gösterebilir fakat bu bağlantının rastgele bir sorun çıkmadan devam ediyor olması her şeyin yolunda gittiği manasına gelmez. Artık bu istikrarsız durumlara birkaç örnek verelim.
-
Güç meskenin direğinde; baba, anne, dede yahut büyük anne, farketmez. Ailede bir kişi ne yapılacağına karar verir. Hakikat, yanlışa, neyin uygun olup olmadığına, her şey son kertede onun onayına sunulur ve onaylamadığı durumlarda ya o davranış yapılmaz ya da kriz çıkar. Ekonomik güç onda, ailenin gelir masraflarını o takip eder. Toplumsal güç onda, dışarıda aileyi temsil eden o, nerede ne yapılır, kim kiminle evlenebilir, ney nasıl yapılacak, kararlar onun elinden geçer. Siyasi güç onda, neyin gerçek neyin yanlış olduğuna da o karar verir, hangi partiye oy verileceğine yahut verilip verilmeyeceğine. Aile içinde kimin neyi yapıp yapamayacağına karar verir, müsaade alma mercii o, en yetkili kişi odur. Aileyi kuşatır, korur, kollar, herkesi gözetir, aslında düzgün niyetlidir. Tüm bu otoritenin maksadı da aslında aileyi korumaktır ancak aileye ne kadar büyük ziyan verdiğini kendisi göremez.
-
Güç zayıf görünen bireyde; ailede bir şahsa yönelik çok hassasiyetten kaynaklanır. Herkes onun incinmesinden, üzülmesinden ya da hastalanmasından korkar. Bu bazen bir çocuk olur, o ağlamasın üzülmesin diye her ne isterse yapılır. Bazen ailedeki ruh sıhhati âlâ olmayan, bazen fizikî engelli, bazen de en kırılgan, alıngan kişidir. Bu kişinin siyasi yahut ekonomik gücü yoktur ancak başkalarına küsmekle, hastalanmakla, üzülmekle tehdit eder. Açıkça tehdit etmese bile duruşuyla, yaptıklarıyla öteki aile fertlerini bir formda ekseninde döndürür. Halbuki ne çocuklarımızı ne de anne babamızı memnun etmek üzere bir sorumluluğumuz yok. Şartlar yahut kendi sonlarımızı müdafaa isteğimiz bazen birilerini mutsuz olmaya itebilir. Yapılabilecek en âlâ şey ona mutsuzluğunda eşlik etmektir. Üzülmesin diye istediklerini vermek onu hayata karşı daha dayanıksız ve kırılgan yapacaktır.
-
Güç, otoritesini gizleyen bireyde; kendini güçsüz ve dikkate alınmayan biri üzere gösterir. Sesini yükseltmez lakin homurdanır, mırıldanır, şikayet eder, söylenir. Çok fedakârdır, daima öbürleri için yaşamıştır. Ne istediğini açıkça söylemez ancak anlaşılmak ister. Daima kendi dediği olsun ister lakin “hiç benim dediğim olmaz ki” diye şikayet eder. Baş karıştırır lakin bir biçimde öteki aile fertlerini kendi eksenine çeker. Ailede otorite figürü bir oburu üzere görünmektedir lakin içten içe onu yöneten, manipüle eden öbür kişidir. İstediklerini dolaylı biçimde söyleyerek ya da şikayet ederek yaptırır.
İyi Geçinme Marifetleri Kazanmak
Tüm bu olumsuz örneklerden sonra bağlantımızı nasıl geliştirebilir, nasıl birbiriyle âlâ geçinen eşler olabiliriz sorusunu cevaplamaya çalışalım. Doğrusu bu mevzuda çabucak herkesin kendi deneyimleriyle keşfettiği yahut kazandığı hünerler vardır. Burada temel olarak gördüğüm ve kazanılması halinde bireylere çok şey katacak kimi maharetleri yazmak istedim.
-
Regüle edebilme:
Dışarıdan yüksek gelen elektrik akımını düzenleyerek içeriye uygun hâle getiren regülatör üzere, eşlerden biri yüksek bir güçle (yoğun bir öfke yahut çok hüzün vs. ile) geldiğinde başkasının onu sakinleştirebilmesidir. Herkes kendi ağır hissini ortaya bırakırsa ortada sağlıklı bir bağlantı kalmaz. Regüle etmek “sakin ol, abartma, öfkelenme” demek değildir. Regüle etmek, öncelikle onu yani hissini kabul etmektir. Sonra ayna üzere yansıtmak; yani anladığını göstermek ve sonra şefkat göstermektir. Şefkat gösterme biçimi şahıslara nazaran değişse de; sarılmak, dokunmak, hissini gördüğünü söylemek, yanında olduğunu tabir etmek ve gibisi yaklaşımlar regüle etmeye yardımcı olacaktır. Tüm bu süreçte faal olabilmek için kişinin evvel kendisini regüle edebilme marifeti kazanmış olması ön koşuldur. Zira ilgi, yalnızca birinin yüksek bir güçle gelmesini kaldırabilir. İki kişi de büyük bir öfkeyle geldiğinde kimse birbirine yardımcı olamaz, tersine bireyler daha da çok ziyan görür. Kendi kendini ve sonra bir başkasını regüle edebilme çok erken yaşlarda, daha bebekken kazanılan bir maharettir. Şayet bunu küçükken edinemediyseniz psikoterapi yardımı almak işleri kolaylaştıracaktır.
-
Sağlıklı hudutları koruyabilme:
Her insan kendisi olmak üzere eşsiz ve bütün olarak doğar. Lakin yaşadığı zorluklar, baskı ve müdahaleler, insanı tehlikelere açık hale getirir. Bu durumda kişi kendi sonlarını koruyamaz. Etraftan gelen pek çok şeyi gerçek ya da yanlış olarak ayıramaz, berbat olanı ya da istemediği durumları durduracak irade, güç ve istikrardan mahrumdur. “Hayır” diyemez. Halbuki her insan kendisi olabilmeli, kendi iradesine sahip çıkabilmeli, kendisi için neyin uygun olup olmadığına karar verebilmeli. Bazen de bunun tam zıddı biçimde, sonlarını koruduğunu zannederek bir başkasının alanını işgal edebilir. Temelinde fazilet olan fedakârlık, anlayış, müsamaha içeren davranışlara hiç yaklaşmaz, bencildir ancak kendini koruduğunu düşünür. Eşler ortasında da bir hudut olmalı ve her bir eş kendisi için alan oluşturmalıdır lakin bu, şahısları birlikte yaşama ahlakından uzaklaştırmamalıdır.
-
Kabul edebilme:
Kendimizle ilgili değiştirebileceğimiz şeyler olduğu üzere değiştiremeyeceğimiz şeyler de vardır. Örneğin geçmişimizdeki acı/üzücü olayları değiştiremeyiz lakin tesirlerini azaltabiliriz. Öfkemizi yok edemeyiz lakin öfkemizin ziyan vermesini engelleyebiliriz. Etrafımızdaki insanları, eşimizi çocuklarımızı değiştiremeyiz fakat onlarla münasebetlerimizi değiştirmek bizim elimizde. Gücümüzü insanları değiştirmeye ayırmak yerine, olanı olduğu üzere kabul edip, değiştirebileceklerimize odaklanmak çok yarar sağlayacaktır. Yağmur yağmasını engelleyemem lakin şemsiye kullanabilirim. Wilfred Peterson, Hititlere dayandırdığı bir şiirinde şöyle der:
“Allah’ım, bana değiştirebileceğim şeyleri değiştirmek için yürek,
değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmek için sabır,
ikisi ortasındaki farkı bilmek için akıl ver.”
İçinde bulunduğumuz hayat çok süratli, baş karıştırıcı ve zorlayıcı olabiliyor. Bireyselleşmenin artması üstüne bir de pandemi eklenince beşerler önemli yalnızlıklar yaşıyor, acılar çekiyor. Üstelik bundan kimsenin haberi bile olmuyor. Acıların da paylaşıldığı, insanların kendisi olabildiği, rol yapmaya muhtaçlık duymadığı, içten ve samimi bir aile ortamı bireyleri pek çok berbatlıktan koruyacak ve gelecek jenerasyonlar için de umut olacaktır.